Eg får aldri sjå verda igjen

Ahmet Altan Samlaget Oversetter: Gunvald Axner Ims 2019

 

I Tyrkia september 2016 blir både Ahmet Altan og broren Mehmet arresterte i Erdogans angrep på den frie pressa etter det mislykka kuppforsøket sommaren 2016. Altan skal ha komme med grunnlovsstridige kommentarar, mellom anna gitt ei «underbevisst melding» til kuppmakarane då han kritiserte presidenten i eit prateshow på TV. Våren 2018 blir han dømd til fengsel på livstid. I dag sit han i fengselet Silivri i utkanten av Istanbul, utan rett til besøk anna enn frå den næraste familien og advokaten sin, under streng sensur, utan rett til å søkje om nåde.

EI SETNING

Eg vakna til.

Det ringde på døra.

Eg kasta eit blikk på den digitale vekkarklokka, der tala lyste og blinka 05:42..

Politiet, tenkte eg.

Som alle opposisjonelle i dette landet hadde også eg vant meg til å leggje meg i vissa om at det kunne ringje på døra i otta.

Eg visste dei ville komme.

Nå var dei her.

Eg hadde til og med lagt klar nokre klede eg kunne ta på meg når politiet slo til, slike eg kunne bruke i dagane som følgde.

Ei svart, vid bomullsbukse med snøring i livet så eg ikkje trong belte, svarte ankelsokkar, mjuke, behagelege joggesko, ei tynn T-skjorte i bomull og ei mørk skjorte.

Eg tok på meg «arrestasjonskleda», gjekk til døra og kasta eit blikk gjennom kikholet.

På trappeavsatsen stod politifolk frå antiterroravdelinga i vestane dei bruker under razzia, slike med påskrifta «TEM» i store bokstavar over brystet.

Eg opna døra. Dei var seks stykk.

«Vi har ordre om husransaking og pågriping», sa dei og gjekk inn.

Utgangsdøra let dei stå open.

Politiet fortalde at dei hadde pågripingsordre på broren min Mehmet Altan òg. Han budde i same blokka som eg, og ein annan patrulje hadde ringt på hos han utan at nokon hadde opna.

Da eg spurde kva for leilegheit dei var gått til, viste det seg at dei hadde ringt på feil dør.

Eg ringde opp Mehmet.

«Vi har gjester», sa eg, «du får opne.»
Så fort samtalen var avslutta, var ein av politifolka over meg.
«Den tek eg», sa han og greip mobilen.

Morgonen grydde.

Lysstrålane viste seg frå den andre sida av åskammen og spreidde seg utover ein himmel som minte om eit kvitt roseblad. Det var bølgjer av lilla, raudt og indigo.

Ein fredfull septembermorgon vakna til, uvitande om kva som stod på heime hos meg.

Medan politiet ransaka huset, sette eg på tevatn.

«Vil de ha te?» spurde eg.

Det svarte dei at dei ikkje ville.

Med ei røyst som herma faren min, sa eg:

«Det er ikkje smørjing, det er berre å ta.»

Ein morgon som denne for nett 45 år sidan var dei komne for å gripe faren min.

Da han hadde spurt om dei ville ha kaffi, hadde dei svart at dei ikkje ville det, og han skal ha sagt: «Det er ikkje smørjing, det er berre å ta.»

Det var ikkje déjà vu eg opplevde.

Det var same hendinga om att.
Ettersom dette landet seig så sakte gjennom historia, hadde ikkjetida klart å røre seg framover. I staden hadde ho bøygd seg og bretta seg bakover.

Nå var tida tilbake ved same morgonen som for 45 år sidan.

I løpet av ein 45 år lang morgon hadde faren min døydd og eg var blitt gammal, men morgonlyset og razziaen var uforandra.

Blide Mehmet, som alltid smiler så trygt, viste seg i døropninga, omringa av politifolk.

Vi tok farvel med kvarandre.

Politiet førte han bort.

Eg skjenkte i te til meg sjølv, hadde müsli i ei skål og helte mjølk over. Eg sette meg i ein stol, drakk teen, åt müslien og blei sitjande og vente på at politiet skulle bli ferdig med razziaen.

Det var stille i huset.

Ikkje ein lyd å høyre bortsett frå lyden av politiet, som skubba rundt på saker medan dei gjennomførte undersøkingane sine.

Dei hadde med seg solide plastsekkar, og oppi dei hamna tjue år gamle datamaskinar, som eg ikkje hadde fått meg til å kaste sidan nokre av romanane mine var skrivne på dei, gammaldagse diskettar som hadde hopa seg opp gjennom åra, og den berbare pc-en eg brukte nå.

«Da går vi», sa dei.
Eg tok med meg ei veske der eg hadde lagt noko ekstra undertøy og eit par bøker.

Vi gjekk ut av huset og sette oss i ein sivil politibil som venta ved døra.

Eg tok veska i fanget.

Dørene gjekk igjen.

Det blir sagt at dei daude ikkje er klar over at dei er daude. Ifølgje islamsk mytologi ønskjer visst liket, etter at kista er lagd i grava og det er kasta jord over, å stå opp og gå heim til seg sjølv så snart gravfølgjet begynner å løyse seg opp. Det er først når det dunkar hovudet i kistelokket, at det skjønner at det er eit lik.

Da dørene gjekk igjen, var det hovudet mitt som slo i kistelokket.

Eg kunne ikkje opne døra og gå ut av bilen.

Eg kunne ikkje gå heim.

Eg skulle ikkje få kysse kvinna eg elskar, omfamne barna mine, treffe venner og vandre i gatene igjen. Eg skulle ikkje lenger ha eit arbeidsrom, ein maskin å skrive på, eller eit eige bibliotek der eg berre kan stikke handa ut etter ei bok. Eller gå på fiolinkonsert, reise, ta ein runde i bruktbokhandlane, kjøpe brød frå bakaren, sjå utover sjøen, kikke på eit tre, kjenne angen av blomar, plen, regn og jord. Eg skulle ikkje lenger få gå på kino, ete speilegg og
kvitlaukspølse til frukost, ta meg ein dram, bestille fisk på restaurant, sjå soloppgangen, ringje nokon eller bli ringd til. Eg skulle ikkje lenger få opne ei einaste dør eller vakne i eit rom med gardiner. Derimot skulle eg få eit nytt namn.

Ahmet Altan skulle viskast ut, og i staden skulle dei kalle meg Ahmet Hüsrev Altan, som i offentlege register.

Når dei spurde: «Kva heiter du?», skulle eg svare «Ahmet Hüsrev Altan». Spurde dei om kor eg budde, skulle svaret vere eit cellenummer. Heretter var det andre som skulle bestemme kva eg skulle gjere, kor eg skulle stå, kor eg skulle liggje, når eg skulle stå opp, og kva eg skulle heite.

Eg skulle støtt få ordrar.

«Stans», «gå», «kom inn», «opp med armane», «av med skoa», «tei still».

Politibilen køyrde fort.

Det var første dagen i den halvanna veke lange feiringa av id aladha. Dei fleste var dratt ut av byen, inkludert påtaleadvokaten som fekk oss gripne.

Vegane var tomme.

Politimannen ved sida av meg tende ein røyk.

Så rekte han pakka mot meg.

Eg riste på hovudet og smilte:

«Eg røykjer berre når eg er nervøs», sa eg.

Her sat eg i bilen, forvandla til eit hjelpelaust kryp i nettet til ei giftig kongro, ute av stand til å opne døra, fråteken all rett til å styre mi eiga framtid, og dessutan med eit nytt namn. Så, i eit slag, utraderte denne setninga røynda, heldt henne for narr gjennom å etablere uoverstigeleg avstand mellom røynda og seg sjølv. Men det var ikkje eg som hadde komme på denne setninga. Ikkje i nokon krinkelkrok i min eigen hjerne hadde eg bestemt
meg for å formulere noko slikt.

Det var som om «nokon» inni meg, som eg ikkje riktig kunne kalle «meg», men som tydeleg var ein del av meg sidan vedkommande snakka gjennom min munn og med mi røyst der han blei frakta i politibil til eit jernbur, hadde sagt at han berre røykte når han var «nervøs».

Denne eine setninga endra brått all ting.

Lik eit skarpt samuraisverd som i eit sveip kløyvde eit silkeskjerf i svevet, delte ho røyndommen i to.

På den eine sida hadde denne røyndommen ein kropp av kjøtt og blod, av bein, musklar og nervetrådar som nå sat i nettet, og på den andre sida var det eit vit som ikkje brydde seg om kva den kroppen gjekk gjennom, men som tulla med det, heva seg over alt det ein hadde opplevd og skulle oppleve fordi det trudde det var suverent, og derfor var det.

Nett som Julius Cæsar under kringsetjinga av Alesia fekk fletta saman to murar rundt heile borga da han fekk høyre at ein ny hær var på veg og ville hindre både dei inne i borga frå å sleppe ut og dei utanfrå i å sleppe inn, hadde eg med ei einaste setning fletta to store murar som både heldt ytre truslar frå livet og hindra oppsamla uro frå å sleppe laus frå grottene i medvitet. Saman sørgde dei for at eg ikkje gjekk under av frykt og redsle.

Eg innsåg nok ein gong at i møte med ei livsomveltande hending er det berre om ein føyer seg etter den nye røyndommen at ein blir dratt med i den ustyrlege straumen.

Eg har opplevd fleire stormar i form av store, skitne bølgjer som har kasta meg ut og inn av røyndommen, og eg konstaterer at dei som fell som offer for røyndomsstormen, er folk vi reknar som intelligente menneske som trur det gjeld å «tilpasse seg».

Hendingane vi opplever, farane som omgir oss, røynslene som kringset oss, skaper forventningar om visse måtar å oppføre seg og uttale seg på, og om ein ikkje passar inn i rammene som desse forventningane set, men gjer og seier noko uventa, blir sjølve røyndommen forvirra. I samanstøyten med bølgjebrytarane i eit gjenstridig sinn vil røyndommen løyse seg opp.

Utfordringa ligg i å gjere det uventa, å seie det overraskande.

Om du får til det, om du får krympa lansen som lagnaden stikk mot kroppen din, kan du med våpenet retta mot hjartet ditt gjere som den unge løytnanten i Pusjkins ugløymelege forteljing «Skotet»: kose deg med kirsebæra du har i hatten, og til overfallsmannen som plutseleg dukkar opp i ei einsleg gate og seier: «Pengane eller livet», kan du som Borges svare «livet».

Slik kan du lure fram grenselause krefter.

Eg veit framleis ikkje korleis eg fekk sagt den setninga, kva somvar den gåtefulle kjelda til utsegna som endra heile måten eg oppfattar det som skjer og skal skje med meg på.

Det eg veit, er at «nokon» som kunne sitje i politibilen og seie at han berre røykjer når han er «nervøs», var lagra inni meg ein plass.

Eg vil tru at «nokon» er blitt forma av mange røyster, mykje latter, ei mengde spalter, setningar og smerte.

Om det ikkje var for at eg hadde sett faren min smile da han drog av stad i politibilen for 45 år sidan, og høyrt han fortelje om korleis Kartagos utsending til Roma stakk handa i elden da han blei trua med tortur, om eg ikkje hadde visst om at Seneca trøysta vennene han hadde rundt seg, da han etter Neros sjølvmordsbefaling kutta pulsårene i ei bøtte med varmt vatn, eller at Saint-Just natta før han, berre  år gammal, skulle i giljotinen, skreiv: «Omstenda er berre vanskelege for dei som insisterer på å ikkje hamne i ei grav», om eg ikkje hadde lese orda til Epiktet om at sinna våre kan vere frie sjølv om kroppen vår er gjord til slave, eller fått vite at Boëthius skreiv sine mest kjende verk på dødscella, kunne eg blitt skremd av røyndommen som omringa meg i den politibilen, og ikkje funne krefter til å tulle og slå denne røyndommen i sund, eg kunne blitt engsteleg og lagt band på meg. Men da eg sa denne setninga, var det med ein skjult latter som eg kjende stige frå lungene og heilt opp til leppene. Men gjennom meg talte «nokon» som eg trur kan vere forma av dei opplyste skuggane av dei storslåtte døde som spegla seg inni meg, og gjennom den setninga blei alt eg opplevde, forandra.

Røyndommen overvann meg ikkje.
Eg overvann røyndommen.

Politibilen suste gjennom solfylte gater, og eg let veska sakte skli frå fanget ned på golvet og lente meg tilbake.

Framme ved Tryggingspolitiet køyrde bilen inn i bygninga gjennom ein vid port og vidare nedover ein svingete veg.

Di lenger ned vi kom, di mørkare blei det.

Midt i ein sving stansa bilen.

Vi gjekk ut av bilen, og heldt fram gjennom ei dør.

Ein stor, open plass kom til syne.

Dette var ei undergrunnsverd som dei som rørte seg «over bakken», ikkje kjende eller visste om, men dei som kom inn her, blei rykte laus frå jordoverflata og førte inn i ei verd av stein, fukt og sveitte, som ein svoveldunstande skog mellom skittengule vegger.

I det monotone, rå lyset frå nakne lyspærer, verka alle ansikt dekte av frosen bivoks. Det minte om død.

Sivilt politi stod klare til ta imot dei levande som var rykte ut av verda.

Ein korridor strekte seg innover.